Σταθακόπουλος Ιωάννης
Γεωπόνος Μ.sc. Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης
Εγνατία Οδός Α.Ε. –Τμήμα Πρασίνου –Τομέας Έργων
Εργαστηριακός συνεργάτης ΤΕΙ ΚΑΒΑΛΑΣ
ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ
Επιστημονική ονομασία: Matricaria recutita (German chamomile)
Κοινή ονομασία: Γερμανικό Χαμομήλι, Ουγγρικό Χαμομήλι, μπλέ Χαμομήλι
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ: Asteraceae
Καταγωγή – Εξάπλωση
Το «γερμανικό» χαμομήλι (Matricaria recutita) είναι ετήσιο ποώδες φυτό της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και της βόρειοδυτικής Ασίας.
Καλλιεργείται και στην Αμερική όπου πλέον έχει προσαρμοσθεί πλήρως.
Το «ρωμαϊκό» χαμομήλι (Chamaemelum nobile) είναι πολυετές ποώδες φυτό με παρόμοιες χρήσεις, αλλά δεν παρουσιάζει το ίδιο εμπορικό ενδιαφέρον.
Η φαρμακευτική χρήση των αποξηραμένων ανθέων του ήταν γνωστή από τον αρχαίο κόσμο, την Αίγυπτο, την Ελλάδα και την Ρώμη. Στην αρχαία Αίγυπτο το φυτό ήταν αφιερωμένο στον θεό ήλιο. Κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα η χρήση του διευρύνθηκε όταν πλέον χρησιμοποιήθηκε ως φάρμακο για πολλές παθήσεις. Η ονομασία του προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις χαμαί+μήλον, δηλαδή το φυτό που μεγαλώνει χαμηλά στο έδαφος, και τα φρέσκα άνθη του έχουν ένα ευχάριστο άρωμα μήλου.
Χώρες παραγωγής
Καλλιεργείται για εμπορικούς σκοπούς στην Ευρώπη και σε χώρες της πρώην ΕΣΣΔ (Λευκορωσία, Ουκρανία,) στον Βόρειο Καύκασο, στη Νότια Σιβηρία, στην Βόρεια Αφρική (Αίγυπτος, Αιθιοπία), στην Ασία (Τουρκία, το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, τη Βόρεια Ινδία και την Ιαπωνία), στην Βόρεια και Νότια Αμερική (Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ, Κούβα, Αργεντινή, και τη Βραζιλία) και τη Νέα Ζηλανδία.
Αποδόσεις
Οι αποδόσεις σε αποξηραμένο προϊόν εξαρτώνται από την ημερομηνία σποράς ή μεταφύτευσης , τον τύπο του εδάφους, το κλίμα, την πυκνότητα των φυτών και την άρδευση. Κυμαίνονται μεταξύ 2 – 6 τόνοι ανά εκτάριο ενώ η παραγωγή σε αιθέριο έλαιο φθάνει τα 4 κιλά / εκτάριο.
Περιγραφή του φυτού
Είναι μονοετές ποώδες φυτό, με όρθια ανάπτυξη, με λείο και πολυδιακλαδισμένο βλαστό, με φωτεινό πράσινο χρώμα και φύλλα μακριά δις ή τρις πτεροσχιδή.
Το ρωμαϊκό χαμομήλι είναι πολυετές ποώδες φυτό που δεν ξεπερνάει σε ύψος τα 30 εκ. με φύλλα πτεροσχιδή αλλά με πιο λεπτή και μικρή κατασκευή.
Τα άνθη και στα δύο είδη μοιάζουν, με ανθίδια λευκά γλωσσοειδή, σχηματισμένα γύρω από το κεντρικό κίτρινο στέλεχος του άνθους, με κωνικό (κοίλο σχήμα) προεξέχοντα ταξιανθικό δίσκο στο γερμανικό χαμομήλι και πεπλατυσμένο στο ρωμαϊκό.
Ποικιλίες
Γνωστές ποικιλίες που καλλιεργούνται για εμπορικούς σκοπούς είναι οι ποικιλίες Βona, New Bona και Bode-gold, Kosice ii και Koice 1.
Κλιματικές Απαιτήσεις
Θερμοκρασία
Για να αναπτυχθεί καλά απαιτεί δροσερές, εύκρατες συνθήκες και θερμοκρασίες από 7 ως 26 ° C .Μπορεί να επιβιώσει στις κρύες νύχτες του χειμώνα ακόμη και σε θερμοκρασίες -12 ° C.
Χρειάζεται ζεστές και μεγάλες σε μήκος ημέρες. Κάτω από τέτοιες συνθήκες παράγει άφθονα άνθη και φθάνει στην βέλτιστη απόδοση σε αιθέριο έλαιο.
Βροχόπτωση
Αν και είναι ανθεκτικό στην ξηρασία, εν τούτης, κατά το στάδιο της έκπτυξης των σπόρων αλλά και για την ανάπτυξη των νεαρών φυταρίων χρειάζεται ικανοποιητική ποσότητα νερού. Όταν τα φυτά εγκατασταθούν πλήρως τότε δεν απαιτούνται επι πλέον ποσότητες νερού.
Ετήσια βροχόπτωση 400 έως 1400 mm είναι αρκετή για την καλλιέργεια.
Εδαφικές απαιτήσεις
Μπορεί να καλλιεργηθεί σε διάφορους τύπους εδαφών, αλλά προτιμά τα καλώς αποστραγγιζόμενα αμμώδη εδάφη με pH 4,8 έως 8,3.
Αντέχει σε μεγάλο βαθμό στην αλκαλικότητα των εδαφών. Έχουν αναφερθεί περιπτώσεις όπου η καλλιέργεια είχε πολύ καλά αποτελέσματα σε πολύ φτωχά εδάφη με pH 9.
Στην Ουγγαρία καλλιεργείται σε φτωχά ασβεστούχα εδάφη, ακατάλληλα για πολλές άλλες καλλιέργειες, με pH 9-9,2. Τα φυτά απορροφούν μεγάλες ποσότητες νατρίου ( 66 mg/100 gm ξηρού υλικού) βοηθώντας έτσι στην μείωση της επιφανειακής του συγκέντρωσης του.
Πολλαπλασιασμός
Γίνεται με σπόρο που σπέρνεται είτε απευθείας στο χωράφι είτε σε σπορεία επειδή το μέγεθος του σπόρου είναι μικρό. Μετά από 4 – 5 εβδομάδες τα φυτά που εκπτύσσονται στα σπορεία είναι έτοιμα προς μεταφύτευση. Έχει υπολογιστεί ότι 0,3-0,5 γραμμάρια σπόρου που σπάρθηκαν σε έκταση 200-250 μ2 σπορείου αρκούν για την φύτευση ενός εκταρίου. Τα σπορεία προετοιμάζονται περί τα τέλη καλοκαιριού έτσι ώστε η μεταφύτευση να έχει ολοκληρωθεί τον Οκτώβριο.
Η ποσότητα του σπόρου για απευθείας σπορά είναι 0,5-1000 γραμμάρια ανά εκτάριο (1 εκτάριο = 10 στρεμμ.) και γίνεται με κατάλληλες σπαρτικές μηχανές.
Το βάθος σποράς είναι πολύ μικρό και η σπορά γίνεται σχεδόν επιφανειακά.
Σήμερα χώρες που παράγουν χαμομήλι για εμπορικούς σκοπούς όπως η Ινδία επιλέγουν τον δεύτερο τρόπο( σπορά σε σπορεία) για την εγκατάσταση της καλλιέργειας.
Προετοιμασία του εδάφους
Όλες οι αρωματικές καλλιέργειες που καλλιεργούνται σε εδάφη που κατεργάζονται και βελτιώνονται με ορθές φυσικές πρακτικές βελτίωσης αποδίδουν αιθέρια έλαια υψηλής ποιότητας και μεγάλης ζήτησης σε παγκόσμιο επίπεδο.
Πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας προηγείται η ανάλυση του εδάφους, για τον έλεγχο της περίσσειας ή των ελλείψεων των θρεπτικών στοιχείων του, ώστε να λαμβάνονται οι ορθές αποφάσεις για την διόρθωση του.
Η Προετοιμασία του εδάφους (όργωμα, σβάρνισμα κ.λ.π.) πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τις ορθές καλλιεργητικές πρακτικές και να αποσκοπούν στον καλό αερισμό του εδάφους και στην επίτευξη της αύξησης της βιολογικής δραστηριότητας. Για αυτό και ή εφαρμογή τους συνιστούν απαραίτητη την παρουσία Γεωπόνου που θα καθοδηγεί τον παραγωγό σε κάθε καλλιεργητική φάση.
Σε περίπτωση που ο έλεγχος των ζιζανίων γίνεται με μηχανικό τρόπο οι αποστάσεις φύτευσης μεταξύ των γραμμών θα πρέπει να προσαρμόζονται ανάλογα.
Φύτευση
Πυκνότητα φύτευσης / Αποστάσεις
Αποστάσεις φύτευσης μεταξύ και επί των γραμμών 30Χ30 εκ. έχουν καλά αποτελέσματα στις αποδόσεις σε άνθη και αιθέριο έλαιο (Rajeshmari Nidagundi and Laxminarayan Hegde 2006).
Καλές αποδόσεις σε αιθέριο έλαιο ανά μονάδα βάρους ξηρού προϊόντος με υψηλή περιεκτικότητα σε χαμαζουλένιο βρέθηκαν σε αποστάσεις φύτευσης 50Χ40 εκ. σε περιοχές του Ιράν
Στην νότια Αφρική ικανοποιητικά αποτελέσματα αποδόσεων έχουν οι φυτευτικοί σύνδεσμοι 30Χ30 εκ.
Λίπανση
Δεν απαιτεί μεγάλες ποσότητες λιπασμάτων αλλά ανάλογα και με τα αποτελέσματα της εδαφικής ανάλυσης μικρές ποσότητες αζώτου, φωσφόρου, καλίου πρέπει να εφαρμόζονται πριν από τη φύτευση.
Η επίδραση του αζώτου (Ν) στην παραγωγή ανθέων και αιθέριου ελαίου είναι μεγαλύτερη από αυτή του φωσφόρου (Ρ) και του καλίου (Κ). Το άζωτο συμβάλει στην αύξηση των αποδόσεων αλλά η περίσσεια του έχει σημαντική επίδραση στην ποιότητα του παραγόμενου αιθέριου ελαίου.
Αποτελέσματα σχετικών ερευνών έχουν δείξει τα παρακάτω:
- Η βέλτιστη χορηγούμενη ποσότητα στην καλλιέργεια Ν και Ρ είναι μεταξύ 50-60 kg N / εκτάριο και 50 kg P 2 O 5 / εκτάριο
- Η εφαρμογή του Ρ και Κ με 50 κιλά / εκτάριο κάθε φθινόπωρο πριν από τη σπορά και η εφαρμογή Ν με 50 κιλά / εκτάριο στις αρχές της άνοιξης είχαν ικανοποιητικά αποτελέσματα στην ανάπτυξη της καλλιέργειας χωρίς να επηρεαστεί η ποιότητα του ελαίου.
- H εφαρμογή Ν, 40 κιλά / εκτάριο, με τη μορφή θειικής αμμωνίας αύξησε σημαντικά την παραγωγή σε νωπά άνθη αλλά η περιεκτικότητα τους σε αιθέριο έλαιο μειώθηκε από 0,64% έως 0,59%
- Σε αλκαλικά εδάφη, η καλλιέργεια παρουσιάζει καλή ανταπόκριση σε λιπάσματα Ν και P
- Η προσθήκη οργανικής ουσίας αυξάνει το χούμο του εδάφους και κατά συνέπεια βελτιώνει τις αποδόσεις της καλλιέργειας
- Η Εφαρμογή 15-25 τόνων κοπριάς ανά εκτάριο, πριν τη μεταφύτευση είναι ευεργετική για την καλλιέργεια.
Άρδευση
Η επιλογή της μεθόδου είναι κρίσιμη καθότι οι ρίζες του φυτού είναι επιφανειακές. Είναι απαραίτητο να διατηρείται στο έδαφος ένα βέλτιστο επίπεδο υγρασίας, χωρίς να κατακλύζεται, ώστε τα φυτά να αντλούν το απαραίτητο νερό για την ανάπτυξη τους ειδικότερα στο στάδιο της σποράς ή της μεταφύτευσης. Καταλληλότερη μέθοδος είναι η άρδευση με καταιονισμό.
Αύξηση των αποδόσεων επιτυγχάνεται όταν πραγματοποιούνται αρδεύσεις στο στάδιο της ανθήσεως και στο στάδιο της ροζέτας ενώ σε αλκαλικά εδάφη, η καλλιέργεια πρέπει να αρδεύεται πιο συχνά κατά τη διάρκεια του κύκλου της.
Έλεγχος των ζιζανίων
Είναι απαραίτητο, η καλλιέργεια να διατηρείται καθαρή από ζιζάνια για να διατηρείται η απόδοση και η ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων σε υψηλά επίπεδα.
Ό έλεγχος των ζιζανίων γίνεται είτε με χημικά μέσα, είτε χειρωνακτικά, είτε με μηχανικά μέσα. Στην τελευταία περίπτωση χρειάζεται προσοχή για να μην καταστρέφονται οι ρίζες των φυτών της καλλιέργειας.
Στην περίπτωση που ο παραγωγός επιλέξει την χρήση χημικών μέσων καταπολέμησης, αυτό πρέπει να γίνει με προσοχή, επιλέγοντας εκείνα που ταιριάζουν με το βιολογικό κύκλο των ζιζανίων το εγκεκριμένο φάσμα δράσης τους, αλλά και την περιεχόμενη δραστική ουσία που δεν θα πρέπει να επιδρά αρνητικά στην καλλιέργεια.
Έρευνες σχετικές με τη χρήση ζιζανιοκτόνων για τον έλεγχο των ζιζανίων έδειξαν χαμηλότερη περιεκτικότητα χαμαζουλένιου και βισαβολόλης στο αιθέριο έλαιο της καλλιέργειας ενώ άλλες έδειξαν μεγάλες διαφορές στην ποσοτική σύνθεση των βασικών συστατικών του.
Καλύτερος έλεγχος των ζιζανίων επιτυγχάνεται με ορθές καλλιεργητικές πρακτικές απομακρύνοντας τα ζιζάνια από το έδαφος έγκαιρα στο κατάλληλο στάδιο, ακολουθώντας πρακτικές «ακαλλιέργειας» του εδάφους, εφαρμόζοντας υψηλή πυκνότητα φυτών όπου αυτό είναι εφικτό, περιορίζοντας την περιεχόμενη υγρασία στο έδαφος και εκτελώντας εργασίες κατεργασίας σε ώρες με χαμηλή ηλιοφάνεια, κατά την δύση.
Εχθροί
Διάφοροι Αλευρώδεις, θρύπες, τετράνυχοι αφίδες και αγρότιδες είναι τα σημαντικότερα έντομα που προσβάλλουν την καλλιέργεια. Ο έλεγχος όλων των παραπάνω εχθρών γίνεται με κατάλληλες γεωργικές πρακτικές και με βιολογική καταπολέμηση. Προσεκτική παρακολούθηση των πληθυσμών των εντόμων σε συνδυασμό με εφαρμογή κατάλληλων φυτοπροστατευτικών βιολογικών σκευασμάτων ή με εξαπόλυση θηρευτών, με χρήση ηθολογικών τεχνικών (παγίδες κίτρινου χρώματος) θα συμβάλλουν στην διατήρηση της καλλιέργειας χωρίς παράσιτα.
Το αποξηραμένο προϊόν επίσης αποτελεί στόχο ορισμένων εντόμων και συγκεκριμένα προνυμφών διαφόρων λεπιδοπτέρων με αποτέλεσμα την ποιοτική υποβάθμιση του τελικού προϊόντος. Για το λόγο αυτό οι χώροι που αποθηκεύεται το αποξηραμένο προϊόν θα πρέπει να διατηρούνται αποκλεισμένοι, καθαροί χωρίς κρυφά σημεία, με σήτες στα παράθυρα και ηλεκτρικές παγίδες στην οροφή.
Ασθένειες
Κάτω από συνθήκες υψηλής υγρασίας και μέτριας θερμοκρασίας έχουν αναφερθεί περιπτώσεις μυκητιάσεων από περονόσπορο και ωίδιο καθώς και σηψηριζίες από μύκητες του γένους Alternaria.
Προσβολές έχουν εντοπιστεί και στο στάδιο της αποξήρανσης από μύκητες των γενών Aspergillus και Penicillium οι οποίοι με την σειρά τους δημιουργούν συνθήκες δευτερογενών μολύνσεων από άλλους (Fusarium και Rhizopus) προκαλώντας ένα ντόμινο μολύνσεων που υποβαθμίζει το προϊόν και το καθιστά αδιάθετο.
Προσυλλεκτικά φροντίζουμε να τηρούμε πάντοτε ένα πρόγραμμα διαχείρισης ασθενειών της καλλιέργειας ανιχνεύοντας έγκαιρα και προσδιορίζοντας ορθά τις ασθένειες διαχείριζοντας την αντιμετώπιση τους με ορθό βιολογικό τρόπο.
Οι μετασυλλεκτικοί χειρισμοί αφορούν στην αποθήκευση του προϊόντος σε ξηρό περιβάλλον και χαμηλή θερμοκρασία.
Συγκομιδή
Γίνεται στο στάδιο της πλήρους άνθησης σε θερμοκρασίες από 22 έως 25˚C και εκτείνεται σε μια περίοδο 3-6 εβδομάδων τους Μήνες Απρίλιο – Μάιο . Η άνθιση είναι έντονη και συνεχής και κάθε φορά συλλέγονται τα άνθη που έχουν ήδη αρχίσει να ανοίγουν. Καλλιέργειες που συλλέγονται κατά το στάδιο του ανοίγματος των ανθέων δίνουν περισσότερη απόδοση σε αιθέριο έλαιο από άλλες που συγκομίζονται με περισσότερο ή λιγότερο ώριμα άνθη (Franzé Hölzl 1978) . Συνεπώς η εποχή της συγκομιδής για την βέλτιστη απόδοση του σε αιθέριο έλαιο μπορεί να προβλεφθεί από την συνεχή παρατήρηση της καλλιέργειας. Η συγκομιδή γίνεται με κατάλληλα μηχανήματα και συλλέγονται μόνο οι κεφαλές των ανθέων.
Χειρισμός μετά την συγκομιδή
Η ξήρανση γίνεται είτε με φυσικό τρόπο σε κατάλληλους ξηρούς χώρους σε θερμοκρασία περιβάλλοντος είτε με ρεύμα ξηρού αέρα σε θερμοκρασία κάτω των 40ο C.
Άλλοι μέθοδοι ξήρανσης που έχουν δοκιμαστεί είναι με εμβάπτιση σε υγρό άζωτο και με βαθιά κατάψυξη (λυοφυλοποίηση).
Η ξήρανση με ρεύμα ξηρού αέρα εφαρμόζεται σήμερα σε πολλές χώρες.
Η επεξεργασία του αποξηραμένου προϊόντος πρέπει να γίνει το συντομότερο δυνατόν διότι η αποθήκευση του πέραν των 6 μηνών έχει ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας του.
Αιθέριο έλαιο
Τα μέρη του φυτού που προορίζονται για απόσταξη αφορούν στα νωπά και αποξηραμένα άνθη
Για παραγωγή αιθέριου ελαίου η μέθοδος απόσταξης έχει άμεση επίδραση στις αποδόσεις και στην ποιότητα του για αυτό σήμερα χρησιμοποιούνται σύγχρονοι αποστακτήρες ατμού που εξάγουν υψηλής ποιότητας αιθέριο έλαιο.
Τα βασικά συστατικά που περιέχονται στο αιθέριο έλαιο είναι διάφορα τερπένια ( χαμαζουλένιο, η α-βισαβολόλη και τα οξείδια της Α και Β), φλαβονοειδή (απεργινίνη, λουτεολίνη) κουμαρίνες (ουμπελιφερόνη) και άλλα όπως χολίνες και τανίνες.
Δείκτης καλής ποιότητας είναι το μπλέ χρώμα που υποδηλώνει την παρουσία των τερπενίων και των φλαβονοειδών κυρίως χαμαζουλένιου.
Η περιεκτικότητα σε α- βισαβολόλη και των οξειδίων της έχουν μεγάλη φαρμακευτική αξία.
Ανάλογα με τα ποσοστά περιεκτικότητας τους, το αιθέριο έλαιο διακρίνεται σε τέσσερις χημειότυπους: Έτσι μπορεί να κυριαρχεί το οξείδιο της βισαβολόλης Α, χημειότυπος Α, οξείδιο της βισαβολόλης Β, χημειότυπος Β, η α- βισαβολόλη χημειότυπος C και τέλος μπορεί να υπάρχουν η α- βισαβολόλη και τα οξείδια της σε αναλογία 1:1 χημειότυπος D
Αγορές
Απολαμβάνει μεγάλη ζήτηση τόσο στην εγχώρια όσο και την διεθνή αγορά λόγω της μεγάλης φαρμακευτικής του αξίας. Στις παγκόσμιες πωλήσεις βοτάνων κατέχει την πέμπτη θέση. Η παγκόσμια παραγωγή σε αιθέριο έλαιο το 1989 σύμφωνα με το USDA ήταν 5,4 τόνοι ενώ η παγκόσμια παραγωγή σε αποξηραμένα άνθη το 1998 ήταν 1000 τόνοι.
Η μεγάλη αγορά στον κόσμο για τα αιθέρια έλαια είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, ακολουθούμενες από την Ιαπωνία και την Ευρώπη.
Ωστόσο, η παραγωγή συνεχίζει να συγκεντρώνεται στην Ευρώπη, με επτά από τις μεγαλύτερες εταιρείες επεξεργασίας αιθέριου ελαίου στον κόσμο. Η Ιαπωνία αντιπροσωπεύει το 10% της παγκόσμιας ζήτησης.
Χρήσεις
Το γερμανικό χαμομήλι διατίθεται είτε ως αποξηραμένο προϊόν είτε ως μπλε αιθέριο έλαιο. «Μπλέ έλαιο» είναι η εμπορική ονομασία του αθέριου ελαίου που παράγεται από το γερμανικό χαμομήλι.
Χρησιμοποιείται στην Φαρμακοβιομηχανία τη Βιομηχανία τροφίμων, καλλυντικών αρωμάτων και ειδών προσωπικής φροντίδας και υγείας, στην ζαχαροπλαστική και στην ποτοποιία.
Έχει αντιφλεγμονώδεις, αντιπυρετικές, αντισηπτικές, αντιβακτηριακές και αντιμυκητιακές ιδιότητες.
Τα αποξηραμένα άνθη του χρησιμοποιούνται είτε αυτούσια είτε σε μίγμα με άλλα βότανα ως αφέψημα.
Πηγές – Βιβλιογραφία
- Sighn O, Khanam Z, Misra N Srivastava MK. Chamomile (Matricaria chamomile L. ) : An overview. Phcog Rev. 2011;5:82-95.
- Bottcher H, Gunther I. Storage of dry drug. In: Franke R, Schilcher H, editors. Chamomile: industrial profiles. 1 st ed.
- (Matricaria recutita (German chamomile). The Australian New Crops Newsletter. 1999 Jan; 11: [about 7 p.]. Available from: [last cited on 2010 July 19]).
- Misra N, Luthra R, Singh KL, Kumar S, Kiran L. Recent advances in biosynthesis of alkaloids. In: Nanishi K, O-Methcohn, editors. Comprehensive natural product chemistry (CONAP). Oxford: Elsevier Publisher; 1999. p. 25-69.
- Singh A, Singh M, Singh K, Singh DV. Comparative efficacy of thiobencarb, nitrofen and oxyflurofen in German chamomile (Matricaria chamomilla L.). Indian Perfumer 1989;33:228-31
- Schilcher H, Kamille D. Handbuch fur arzte, apotheker und andere naturwissenschaftler. 1 st ed. Germany: Wissenschaft Verlagsgesellschaft. Stuttgart; 1987.)
- Chandra V, Misra PN, Singh A. Lucknow Extension Bulletin. Lucknow (N.B.R.I): Economic Botany Information Service; 1979.
- Chandra V, Misra PN, Singh A. Lucknow Extension Bulletin. Lucknow (N.B.R.I): Economic Botany Information Service; 1979.
- Jakovlev V, Isaac O, Thiemer K, Kunde, R. Pharmacological investigations with compounds of chamomile II. New investigations on the antiphlogistic effects of (-)-á-bisabolol and bisabolol oxides. Planta Med 1979;35:125-40.
- (Reichling J, Beiderbeck R, Becker H. Vergleichende Untersuchungen Uber sekundare Inhaltsstoffe bei pflanzentumoren, Blite Kraut und wurzel der Matricaria chamomilla L. Planta Med 1979;36:322-32.
- Singh LB. Utilization of saline-alkali soils for agro-industry without reclamation. Econ Bot 1970;24:439-42 .
- Singh LB. Utilization of saline-alkali soils for agro-industry without reclamation. Econ Bot 1970;24:439-42.
- Singh LB. Utilization of saline-alkali soils for agro-industry without reclamation. Econ Bot 1970;24:439-42.
- Horn R. First finding on chemical weed control in chamomile (Matricaria chamomilla). Pharmazie 1969;24:170-3
- Paun E, Mihalopa A. Elaboration of cultural practices for chamomile (Matricaria chamomilla L.). An. Inst. Cercot Pentrru. Cereale Plants Tehn. Fund., Ser. B. Agrochim Agrotechn. Pasuni Finete 1966;34:663-70.
- Kerches J. Experiments with the cultivation of chamomile (Matricaria chamomilla). Herba Hungarica 1966;5:141-7.
